Bu ayın başlarında, Amerika Birleşik Devletleri'nde COVID-19'dan ölen insan sayısı 675.000'i geçerek 1918 influenza pandemisinden kaynaklanan ölümleri geride bıraktı ve bunu yakın Amerikan tarihinin en ölümcül salgını haline getirdi. Aşılar, yeni koronavirüsü dize getirmek için en güçlü aracımızdır.
Bu hafta itibarıyla, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki yetişkinlerin yüzde 77'sinden fazlasına bu aşılardan en az bir doz uygulanmıştır. Türkiye’de ise bu oran %65’tir. Bununla birlikte, bazı kişiler hala aşılanma konusunda emin değiller. Aşı uzmanlarından, aşıların nasıl çalıştığı ve güvenlikleriyle ilgili bazı genel soruları ele almalarını istedik. İşte verdikleri cevaplar.
Bu aşıların ne kadar hızlı geliştirildiği konusunda endişelenmeli miyim?
ABD'de kullanılan iki tip COVID-19 aşısı vardır. Pfizer ve Moderna'dan olanlar, bağışıklık sistemini eğitmek için yeni koronavirüs SARS-CoV-2'den genetik materyal parçacıkları kullanan mRNA aşılarıdır. Johnson & Johnson aşısı, viral vektör aşısı olarak bilinir. Koronavirüs genlerini iletmek için tasarlanmış farklı bir virüs ("vektör") kullanır. Bu teknolojilerin her ikisi de on yıllardır geliştirme aşamasındadır.
Koronavirüs ailesinin diğer iki üyesi - orijinal SARS virüsü ve Orta Doğu Solunum Sendromu’ndan (MERS) sorumlu virüs - son 20 yılda endişe verici salgınlara neden oldu. Pandemik influenza, COVID-19 ve diğer hastalıklar için aşı adaylarını araştıran Johns Hopkins Bloomberg Halk Sağlığı Okulu'nda doçent olan Kawsar Talaat, bu nedenle birçok araştırma grubunun COVID-19 pandemisi başladığında zaten koronavirüs aşıları üzerinde çalıştığını ve bu bilgiyi SARS-CoV-2 için aşı adaylarını geliştirmek ve test etmek için hızla uygulayabildiklerini söylüyor. Bunlar arasında, şu anda birkaç ülkede kullanılan vektör tabanlı bir COVID-19 aşısı geliştirmek için AstraZeneca ile ortaklık yapan Moderna ve Oxford Üniversitesi de vardı.
Aşı geçmişteki diğer aşılar kadar titiz bir şekilde test edildi mi?
COVID-19 vurduğunda, dünyanın dört bir yanındaki araştırmacılar, bir aşı geliştirmeye odaklanmak için diğer çalışmalarını bir kenara bıraktı. “Hiçbir eksik olmadan, aşı geliştirmenin tüm normal aşamaları takip edildi” diyor Talaat. "Tek fark şu ki, bu aşıya ayrılan çok fazla bütçe mevcut olduğundan, işler daha sınırlı fonlarla olabileceklerinden çok daha hızlı gerçekleşti."
Bu, aşı geliştiricilerinin erken aşamalar hala devam ederken sonraki aşama klinik denemelerini planlamaya başlayabilecekleri anlamına geliyordu. Ek olarak, COVID-19 aşısı adayları, Gıda ve İlaç İdaresi'nin inceleme süreci için ön saflara itildi ve aylarca bekleme süresi kısaltıldı.
Yeni koronavirüsün aşırı hızlı yayılımı, araştırmacıların klinik denemelerden geçen aşı adaylarından hangisinin COVID-19'u engelleyebileceğini bulmak için çok uzun süre beklemek zorunda olmadıkları anlamına da geliyordu. Brown Üniversitesi Halk Sağlığı Okulu'nda Acil Durum Doktoru ve Strateji ve İnovasyon Dekanı Yardımcısı Megan Ranney, ”Çalışıp çalışmadıklarını görmek gerçekten kolaydı, çünkü aşılanmamış pek çok insan hastalanıyordu." diyor.
Aşılar ne kadar güvenli ve bunu nasıl biliyoruz?
Bir aşı adayının ne kadar etkili ve güvenli olduğunu belirlemek için araştırmacılar önce onu hayvanlarda test ediyor. İyi performans gösterirse aşı, birkaç düzineden binlerce gönüllüye kadar değişen, insanlar üzerinde giderek daha büyük klinik denemelerin üç turuna taşınır. Washington DC'deki Sabin Aşı Enstitüsü'nde Araştırma, Aşı Kabulü ve Talebi Direktörü Kate Hopkins, bağımsız veri ve güvenlik izleme kurullarının tüm bu süreci denetlediğini açıklıyor.
Bir aşı ruhsatlandırıldıktan sonra bile, sağlık otoriteleri aşının güvenliğini izlemeye devam eder. Talaat, ”Gerçekten nadir görülen yan etkileri çok erken yakalayabilir ve bunları ele alabilir, potansiyel olarak kimin daha yüksek risk altında olduğunu belirleyebilir ve insanları bu konuda bilgilendirebiliriz." diyor.
Çoğu yan etki, bir kişi aşılandıktan sonra birkaç gün içinde ortaya çıkar. COVID-19 aşıları için bu, enjeksiyon yapılan kolda ateş, titreme veya ağrı gibi kısa süreli semptomlar anlamına gelebilir. COVID-19 aşılarına karşı ciddi alerjik reaksiyonlar ise nadirdir ve tedavi edilebilir. Ranney, yalnızca Amerika Birleşik Devletleri'ndeki 183 milyondan fazla insanın geçen yıl Aralık ayının ortasından bu yana COVID-19'a karşı tam olarak aşılandığını ve uzun vadeli hiçbir yan etki tespit edilmediğini söylüyor.
mRNA aşısı DNA'mı değiştirecek mi?
Hayır. Mevcut tüm COVID-19 aşıları, bağışıklık sistemlerimizin virüsün yüzeyindeki spike proteini hedef almasına yardımcı olmak için tasarlanmıştır. Spike proteini, virüsün hücrelerimize bağlanmasına ve istila etmesine yardımcı olur. mRNA aşıları, spike proteini için haberci RNA formundaki genetik kodu içerir.
Talaat, mRNA'nın hücrelerimize girmesine yardımcı olan lipit nanopartikülleri adı verilen küçük yağ kabarcıklarıyla kaplı olduğunu söylüyor. Hücrelerin içine girdikten sonra ribozomlar, spike proteininin kopyalarını oluşturmak için bu talimatları kullanır. Bu spike’lar bir bağışıklık tepkisini tetikler, ancak bunlar tüm virüs değildir ve bizi hasta edemezler.
mRNA çok hassastır ve vücutta hızla parçalanır. “mRNA çok kısa ömürlü bir moleküldür; çok kısa bir süre içinde yok olur. DNA'mıza dokunmaz ve DNA'mızı hiçbir şekilde değiştiremez." diyor Talaat.
Zaten COVID-19 geçirdim. Artık vücudumun bağışık olması gerekmiyor mu?
Talaat, halihazırda COVID-19'a yakalanmış kişilerin virüse karşı bir miktar bağışıklık geliştirdiğini, ancak genellikle aşılanmış kişiler kadar iyi korunmadıklarını söylüyor.
Geçen ay araştırmacılar, Kentucky'de aşılanmamış COVID-19 geçiren kişilerin, aşılanmış olan geçirenlere göre yeniden enfekte olma ihtimalinin iki kat daha fazla olduğunu bildirdi. “Güvende olmak ve virüse karşı iyi bir bağışıklık tepkisine sahip olduğunuzdan emin olmak için aşılanmak daha iyidir. ” diyor Talaat.
Aşı erkek veya kadınlarda kısırlığa neden olur mu?
Aşıların doğurganlık üzerinde herhangi bir etkisi olduğuna dair bir kanıt yoktur. Ranney, “Erkeklerde ve hamile ya da doğurganlık çağındaki kadınlarda COVID aşısı ile ilgili çalışmalar yaptık ve bunun doğurganlığı, sperm sayısını veya hamilelik sonuçlarını hiçbir şekilde değiştirmediğini gösterdik.” diyor.
Bu arada, hamile insanların COVID-19'dan kaynaklanan ciddi hastalık riskinin arttığını ve enfeksiyonun azalmış sperm sayısı ve artan erken doğum riski ile bağlantılı olduğunu belirtiyor.
Hiç grip olmadım ve hiç grip aşısı olmadım. Aşıya ihtiyaç duymayacak kadar sağlıklı mıyım?
Talat, COVID-19 alma şansınızın grip olma şansınızdan çok daha yüksek olduğunu söylüyor. Hopkins ise, griple karşılaştırıldığında COVID-19'un ciddi hastalığa ve ölüme neden olma olasılığının daha yüksek olduğunu ve daha hızlı yayıldığını söylüyor. Her iki durumda da aşılar ciddi şekilde hastalanma veya ölme riskini azaltır.
Gençler COVID-19’u ağır geçirir mi?
Maalesef evet. Hopkins, şiddetli COVID-19 riskinin yaşla birlikte artarken gençlerin de ciddi şekilde hastalanabileceğini söylüyor. Yaş ayrıca tek risk faktörü değildir; diyabet ve kanser gibi belirli rahatsızlıkları olan kişiler de COVID-19'a karşı daha savunmasızdır.
COVID-19'a yakalanan çoğu çocuk ciddi şekilde hasta olmuyor. Bununla birlikte, 11 yaş ve altındaki çocuklarda haftalık COVID-19 hastaneye yatış oranları artıyor. Gençler ayrıca haftalar veya aylarca süren yorgunluk ve solunum sorunları gibi semptomlarla uzun süreli COVID geliştirebilir.
Artık COVID-19'u tedavi edecek ilaçlar var, bu ilaçlar yeterli değil mi?
Monoklonal antikorlar ve antiviral ilaç remdesivir dahil olmak üzere COVID-19 ile mücadele etmek için bir dizi tedavi kullanılmaktadır. Ancak bu ilaçlar mükemmel değil, diyor Hopkins. Ayrıca, hastalığın erken evrelerinde verildiğinde en etkilidirler ve her yerde bulunmazlar.
Hopkins, "Bazı tedavilerin etkileri açıkça iyileştirilmiş sonuçlar gösterse de, COVID-19'u tedavi etmede ve ciddi hastalık veya ölümü önlemede evrensel olarak etkili değiller." diyor.
Aşılar işe yarıyorsa neden güçlendirici doza ihtiyacım var?
Geçen hafta, Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri, 65 yaş ve üstü yetişkinler, özellikle COVID-19'dan ağır hastalanmaya karşı savunmasız olanlar ve yeni koronavirüse maruz kalma riskinin yüksek olduğu ortamlarda yaşayanlar veya çalışanlar da dahil olmak üzere bazı gruplar için Pfizer'in COVID-19 aşısının güçlendirici dozlarını önerdi.
Bununla birlikte, şu anda genel halk için güçlendirici dozlara ihtiyaç duyulduğuna dair güçlü bir kanıt yok. Ranney, enfeksiyonların yaşlı insanlarda daha sık görüldüğünü söylüyor.
“Yani bunlar, takviye dozuna ihtiyaç duyduklarını söylediğimiz insanlar çünkü bağışıklık sistemleri başlangıçtaki kadar güçlü değil” diyor. “Ancak aşılar sayesinde, hastalanma ve hatta ölme şansları, aşılardan önce olduğundan çok daha düşük.”
Aşı gerçekten işe yarıyorsa vaka sayıları neden artmaya devam ediyor?
Hopkins, hiçbir aşının her enfeksiyonu önlemede yüzde 100 etkili olmadığını ve sosyal mesafe ve maske kullanımı gibi önlemlerin COVID-19'un yayılmasını engellemede hala önemli bir rol oynadığını söylüyor. Ama bu aşıların işini yapmadığı anlamına gelmez.
The New York Times'ın kısa süre önce bildirdiğine göre, virüsün son derece bulaşıcı delta varyantının yükselmesine rağmen, çığır açan enfeksiyonlar hala nadirdir. Ve aşılı insanlar COVID-19'a yakalandığında, vakaları ortalama olarak çok daha hafif olma eğilimindedir ve aşılanmamış insanlara kıyasla daha uzun süreli COVID-19'a yol açma olasılığı daha düşüktür. CDC'nin yakın tarihli bir raporu, aşılanmış kişilerin enfekte olma olasılığının aşılanmamış olanlara göre yaklaşık beş kat daha az ve hastaneye kaldırılma veya COVID-19'dan ölme olasılığının 10 kat daha az olduğunu gösteriyor.
Ranney, “Acil servisim, COVID'den hasta olan insanlarla doluydu. Şimdi ise acil servisime COVID ile hasta gelenlerin neredeyse tamamı aşı olmayan kişiler.” diyor.
“COVID-19 aşılarının delta varyantı karşısında bile asemptomatik enfeksiyonları ve bulaşmayı azalttığına dair kanıtlar var. Bu, aşı olmanın çevrenizdekileri de koruyabileceği anlamına gelir.” diyor Talaat.
Kendi kişisel COVID riskinizin o kadar yüksek olduğunu düşünmüyorsanız bile, hayatınızdaki sizin için önemli olan insanları düşünün. Bunlardan herhangi biri COVID için daha yüksek risk altında mı? Onları korumak için elinizden geleni yapmak istemez miydiniz?
Kaynaklar ve İleri Okuma
https://www.popsci.com/health/covid-vaccine-faq/
Comments